پیش نویس بیانیه ماموریت و برنامه ریزی راهبردی

انجمن علمی هوش مصنوعی

مقدمه

امروزه در بسیاری از علوم و فنون، صنایع و تجارت‌ها و حتی در عالم سیاست، کشورهای پیشرفته از فناوری‌های کامپیوتری و سیستم‌های خبره، استفاده می‌کنند. این استفاده تا بدان جا پیش رفته است که به طور مثال، کشور امارات اخیراً وزارت‌خانه‌ای را به هوش مصنوعی اختصاص داده است.[1] نه تنها سیاست‌مداران و صاحبان صنایع و تجارت، بلکه در علوم انسانی و فلسفی نیز برخی از دانشمندان غربی در پی استخدام هوش مصنوعی در توسعه‌ی علوم خود هستند و مباحثی هم‌چون آنتولوژی را بر این اساس گسترش داده‌اند.

در این شرایط در صورتی که نسبت به این مسئله اهتمام و توجه کافی را نداشته باشیم، ممکن است با شکست‌های جبران ناپذیری در عرصه‌های مختلف فلسفی، کلامی، تاریخی، فرهنگی، تربیتی و ... مواجه شویم. از طرفی اگر به دنبال تمدن‌سازی و نظام‌سازی اسلامی هستیم، به جامعیت، سرعت و دقت بالایی نیازمندیم که پیمودن این مسیر بدون بهره گرفتن از این ابزار قدرتمند کار بسیار دشواری است.

از طرف دیگر در فقه و اصول نیز حضور هوش مصنوعی، معادلات سابق را بر هم می‌زند؛ اگر اجتهاد را «استفراغ الوسع في تحصيل الظن بالحكم الشرعي» یا با عباراتی مشابه تعریف کردیم^‏[2]، مصداق استفراغ وسع در این شرایط توجه به این ابزار توانمند است و بی‌تردید کسی که بتواند به کمک هوش مصنوعی، به مرتبه‌ی بالاتری از جامعیت و دقت برسد، اگر در این ورطه وارد نشود، نهایت تلاشش را نکرده است.

هم‌چنین در مورد رجوع به اصول عملیه، این امکان وجود دارد که توانایی‌های هوش مصنوعی، مرزهای یاس را جابه‌جا کرده و بدون توجه به این امکان برای فحص، نتوان ادعا کرد که فحص تمامی رخ داده است. دست کم همین امکان کافی است تا لزوم آشنایی، توجه و بررسی پیرامون هوش مصنوعی از اولویت بالایی برخوردار شود و حتی شبهه‌ی وجوب یادگیری آن، از باب مقدمه‌ی واجب به طور جدی مطرح شود.

گذشته از آنکه امروزه به همین مقداری که فناوری در علوم حوزوی و اسلامی وارد شده است، برکات و ثمرات روشنی را از آن مشاهده می‌کنیم؛ نتایجی که یا تا قبل از آن شدنی نبود و یا با صرف هزینه‌ی مادی و زمانی بالاتری ممکن می‌شد. به طور نمونه در خصوص جست‌وجوهای پیچیده، برچسب‌نگاری‌های خودکار، کشف مشابهت‌های لفظی و معنایی، تحقیق کتب و آدرس‌دهی، کارهای آماری، فهرست‌نگاری‌ها، ارجاع‌دادن‌های متنی، اعراب گذاری‌های خودکار و ... کارهای ارزشمندی شده است که طلاب و اساتید محترم را در رسانیدن به اهدافشان به خوبی یاری کرده است؛ شاید کمتر محققی باشد که طعم شیرین جست‌وجوهای حدیثی آسان و سریع را نچشیده باشد.

نکته‌ی جالب دیگر آنکه گاه با حضور فناوری در علوم حوزوی، ابواب جدیدی از علم گشوده می‌شود که شاید پیش از آن این چنین مورد توجه نمی‌بود. به طور مثال در مورد علم رجال، کشف رابطه‌های استاد-شاگردی و کارهای آماری با سرعت و دقت بالا، روند تحقیقات رجالی را متفاوت کرده است.

علاوه بر مسائلی که ناظر به محصول و بهره‌گیری از فناوری است، خود آشنایی با علوم روز در زمینه‌ی ریاضی و علوم کامپیوتر می‌تواند ذهن فراگیران آن را برای یادگیری مسائل پیچیده‌ی فقهی و اصولی ورز دهد و در مواردی، باعث شود سریع‌تر و دقیق‌تر مطلبی را تحلیل کنند.

در همین راستا، مدرسه عالی کریمه اهل بیت (سلام الله علیها) به عنوان حوزه ای پیشتاز و تراز انقلاب اسلامی در صدد ایجاد انجمنی در زمینه دانش‌های محاسباتی، فناوری‌های رقومی و نظامات نوین و به عبارت خاص‌تر، هوش مصنوعی، با ماموریت و اهدافی برآمده است که در ادامه خواهد آمد. ایده این انجمن برگرفته از راهبردهای کلان مدارس علمیه مشکات و در راستای نیل به اهداف علمی و پژوهشی این حوزه تحول‌خواه است.

نگاه آرمانی

خروجی این انجمن کسانی هستند که هم اشراف کامل به مباحث حوزوی داشته باشند و هم با علوم مرتبط کامپیوتری آشنا باشند تا بتوانند به لطف خداوند متعال و عنایات اهل بیت (علیهم السلام)، پدیده‌های شگفت آوری خلق کنند. به عبارت دیگر با توجه به اهتمامی که طراحان این انجمن، بر علوم حوزوی دارند، ثمره این انجمن طلاب خوش‌فکر و نمونه‌ای هستند که با علوم کامپیوتری نیز آشنایند و نه دانشجویانی که با علوم حوزوی آشنا هستند؛ از همین روست که پیشنهاد تعلیم متخصصان آشنا با علوم حوزوی و علوم کامپیوتر در حوزه و در مجتمع صدر مطرح گردید و نه در دانشگاه. خصوصاً آنکه حجم دروس حوزوی بیشتر از دروس دانشگاهی مورد نیاز است و افزودن دروس حوزوی به درسنامه‌ی یک واحد آموزشی در علوم کامپیوتر، اگر بخواهد از کیفیت دروس حوزوی کم نشود عملاً شدنی نیست.

بنابرین طراحان این طرح، به طور جد، دغدغه‌ی فراگیری دقیق و سطح بالایی از علوم حوزوی را برای طلاب این طرح در نظر دارند و به هیچ قیمتی از این خواسته‌یشان کوتاه نخواهند آمد. از همین روست که در طراحی و زمان‌بندی هایی که در ادامه این پیشنهاده ارائه شده است، نهایت تلاش صورت گرفت تا دروس ریاضی و علوم کامپیوتر علاوه بر آنکه مزاحمتی برای تحصیل حوزوی طلاب ایجاد نکند، باعث رشد و پویایی آن‌ها نیز بشود.

لازم به ذکر است که تحول و شکوفایی تعامل بین علوم حوزوی و کامپیوتری زمانی به اوج خود می‌رسد که طلابی که به طور تخصصی هر دو جهت را آگاه هستند دست به کار شده و ایده‌های نو و مشکل گشا طراحی کنند. تجربه نشان داده است که هم‌زبان و هم‌فضا شدن دو متخصصی که به طور پایه‌ای از تخصص یکدیگر آگاهی ندارند، هزینه و زمان زیادی را خواهد برد. شاید ایجاد رشته‌های متنوع بین رشته‌ایِ امروزی در دانشگاه‌ها از همین جهت باشد؛ به طور مثال چند سالی است که رشته‌ی زبان‌شناسی رایانشی، در برخی از دانشگاه‌ها مانند دانشگاه صنعتی شریف راه‌اندازی شد تا حلقه‌ی اتصال محکم‌تری بین دستاوردهای دو رشته صورت گیرد.

گفتنی است که از اثر اجتماعی این حرکت بر اذهان عموم مردم و جلب اعتماد بیشتر مردم در بِروز بودن رفتار حوزه‌ی علمیه نیز نباید غافل شد.

شایان ذکر اینکه از یک سو حضور طلاب نخبه در مدارس مشکوة که عمدتا در رشته‌های مهندسی و در بهترین دانشگاه‌های کشور تحصیل کرده‌اند و از سوی دیگر مدیریت مدیران تحول‌خواه که نگاه و تفکر راهبردی به جایگاه حوزه علمیه به عنوان قلب تپنده تفکر دینی دارند و آن را متصدی تولید علوم انسانی اسلامی و نظام‌های فقهی می‌دانند، این مجتمع را بهترین و شاید تنها محمل برای تشکیل انجمن هوش مصنوعی کرده است.

ماموریت

ماموریت این انجمن ایجاد بستری آموزشی و پژوهشی از طریق 1- فعالیت‌های ترویجی 2- فعالیت‌های آموزشی 3- فعالیت‌های پژوهشی جهت تربیت طلابی توانمند و صاحب نظر به منظور ایجاد نگاه سیستمی (منظومه‌ای)، الگوریتمی و ساختار یافته به علوم حوزوی به وسیله دانش‌هایی مانند ریاضیات، علوم کامپیوتر و منطق ریاضی است.

ثمره این نگاه، تدقیق و ساختاریافتگی بیشتر تراث گرانسنگ علوم حوزوی خواهد بود که نتایجی مانند بازنمایی نمادین و ریاضی گونه کردن علوم مذکور و قابلیت بکارگیری کامپیوتر را به همراه خواهد داشت که به نظر می‌رسد برای تولید علوم انسانی اسلامی و زمینه‌سازی نظام‌های جدید فقهی مفید واقع خواهد شد.

اهداف کلان

1- آشنا کردن اجمالی عموم طلاب با دانش های پایه هوش مصنوعی و کاربرد های آن در رجال، فقه و اصول

2- آموزش طلاب علاقه‌مند پیرامون موضوعات فوق الذکر در سطح مقدماتی (معادل کارشناسی)

3- تربیت طلاب پژوهشگر و صاحب نظر در علوم مذکور و انجام فعالیت های پژوهشی تطبیقی (معادل کارشناسی ارشد)

4-تربیت  نظریه پرداز در حوزه بکارگیری هوش مصنوعی در فرآیند تفقه و تولید علوم انسانی اسلامی (معادل دکتری)

راهبرد ها

پیش از تبیین راهبردها لازم است اصطلاحات زیر توضیح داده شود:

استاد ناظر: مطابق با آیین‌نامه‌های پژوهشی مدرسه عالی کریمه اهل بیت سلام الله علیها، انجمن می‌تواند از استادی مورد تایید مدرسه جهت همراهی اعضاء انجمن و علاقه‌مندان به موضوعات انجمن استفاده نماید. این استاد، راهنمای طلاب در تعیین نقشه راه آموزشی و پژوهشی انجمن خواهد بود.

عموم طلاب: همه طلاب شاغل به تحصیل در مجتمع حوزه‌ای صدر را شامل می‌شود. اعم از افرادی که بالفعل علاقه‌مند یا متخصص در حیطه علمی مرتبط با انجمن هستند یا نه. شایان ذکر اینکه متناسب با سیاست‌های مجتمع، در مواردی که مخاطب و جامعه هدف انجمن، عموم طلاب هستند، این عنوان قابل تعمیم به طلاب خارج از مجتمع صدر (مشکوة) نیز هست.

طلبه علاقه‌مند: طلبه‌ای که هنوز به دانش‌های مرتبط به موضوعات علمی انجمن آشنایی تفصیلی ندارد و در عین حال به این قبیل موضوعات علاقه‌مند است و تمایل دارد اطلاعات بیشتری در این خصوص کسب نماید. طلبه علاقه‌مند، به لحاظ سطح حوزوی طلبه‌ای است که هنوز وارد مقطع خارج نشده است.

طلبه پژوهشگر: طلبه‌ای که وارد مقطع خارج فقه و اصول شده است و مراحل مقدماتی مورد نیاز در دروس تخصصی را گذرانده است (معادل کارشناسی) و توانایی‌های زیر را دارد:

• آشنایی با فقه و اصول فقه در سطح طلبه پایان سطح سه
• توانایی خواندن متون اصولی و فقهی به زبان عربی
• توانایی خواندن متون تخصصی ریاضیات و هوش مصنوعی به زبان انگلیسی

طلبه نظریه پرداز: طلبه‌ای که آموزش‌های اولیه را دیده است (معادل کارشناسی) و حداقل به مدت سه سال و حین شرکت در دروس خارج، به پژوهش در حوزه‌های بین رشته‌ای هوش مصنوعی و فقه و اصول زیر نظر اساتید مربوطه پرداخته است (معادل کارشناسی ارشد).

راهبرد و برنامه پیشنهادی برای هدف اول (مخاطب: عموم طلاب)

به منظور آموزش و تربیت این گروه از طلاب، انجمن هوش مصنوعی بر آن است تا با ارائه کارگاه‌های کوتاه مدت و برگزاری نشست‌های علمی پیرامون موضوعات انجمن برای عموم طلاب ایجاد دغدغه و انگیزه نماید و پایه‌های علمی طلاب را در حوزه فناوری هوش مصنوعی تقویت نماید. به عبارت دیگر، دستیابی به هدف اول ذکر شده در اهداف کلان انجمن با دو راهبرد زیر میسر خواهد شد:

• ایجاد انگیزه و توجه دادن به ظرفیت‌های هوش مصنوعی در خدمت علوم اسلامی

اقداماتی مانند برگزاری کارگاه ها و نشست های علمی در خصوص تبیین امکان بکارگیری هوش مصنوعی برای خدمت به فقه و اصول در راستای این راهبرد خواهد بود.

• تقویت پایه‌ی علمی طلاب در حوزه‌ی فناوری

به این منظور برنامه‌های کلی کوتاه‌مدت در نظر گرفته شده است. آشنایی هر چه بیشتر با خدمات عمومی فناوری و تعامل با دامنه‌های دانش، زمینه‌ی تعامل و استفاده از قله‌های دانش در زمینه‌های فناورانه را مهیا می‌کند. لذا حتی اگر طلبه‌ای علاقه‌ای به مباحث هوش مصنوعی و فناوری نداشت، هم‌چنان آشنایی او با حداقل‌های فناوری ضروری است. در همین راستا برنامه‌ی پیشنهادی ذیل، در جهت آموزش عمومی پیشنهاد می‌شود:

راهبرد و برنامه پیشنهادی برای هدف دوم (مخاطب: طلاب علاقه مند)

با توجه به بررسی برنامه‌ی درسی ارائه شده برای مدرسه علمیه‌ی مشکوة در طول 7 سال تحصیلی، برنامه‌ای از دروس مورد نیاز برای طلابی که علاقه‌مند به یادگیری مباحث مرتبط با هوش مصنوعی هستند طراحی شده است. در این طراحی، میزان تحصیلات طلبه‌ی ورودی این طرح، دیپلم ریاضی در نظر گرفته شده که در صورت آشنایی هر طلبه با مباحث آن مقطع و یا در مورد طلاب ورودی مقطع کارشناسی به بالاتر، برخی از دروس به صورت اختیاری برگزار خواهد شد.

در برنامه‌ریزی تحصیلی دروس مورد نیاز برای فرآیندهای هوش مصنوعی، پارامترهای گوناگونی در نظر گرفته شد:

• دروس، تحلیلی و پایه‌ای باشند تا باعث ورزیده شدن ذهن طلاب و گرفتن ایده‌های جدید برای تحلیل برخی از مسائل حوزوی باشد.
• دروس به میزان حداقل مورد نیاز و ضروری برای فرآیندهای هوش مصنوعی و تحقق هدف سوم انتخاب شد.
• در هر سال، مثال‌ها و تمارین آن درس ریاضی و علوم کامپیوتر، تا حد امکان بر اساس محتوای تحصیلی حوزوی آن سال انتخاب می‌شود تا علاوه بر هم‌افزایی علمی در هر دو زمینه، به صورت واقعی خدمات فناوری به عرصه‌ی علوم دینی بیشتر احساس شود. به طور مثال تعلیم منطق ریاضی در عرض منطق‌های ارائه شده می‌تواند باعث هم‌افزایی آموزش منطق گردد؛ آشنایی با مبانی آمار و احتمال، زمینه‌ساز برخی از محاسبات آماری و احتمالی در فقه و اصول خواهد شد و از آن پایه به بعد بی‌تردید تمامی مقاطع به این علم نیازمند هستند؛ آشنایی با پایگاه‌های داده کمک خواهد کرد تا حجم داده‌های زیادی که با جدی شدن فقه و اصول به طلاب می‌رسد، مدیریت شوند و ... .[3]

برنامه‌ی پیشنهادی برای 7 سال تحصیلی حوزه از این قرار است که 3 واحد دانشگاهی (معادل 48 ساعت) در یک سال تحصیلی توزیع می‌شود تا بار درسی طلاب نیز آنچنان زیادتر نشود:

در کنار این دروس، آشنایی با زبان انگلیسی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است که با توجه به اینکه این نیاز، نیاز مشترک بین انجمن‌های متعددی می‌باشد با همکاری سایر انجمن‌ها راهبردهایی برای فراگیری آن طراحی می‌شود.

راهبرد و برنامه پیشنهادی برای هدف سوم (مخاطب: طلاب پژوهشگر)

این سطح از طلاب که با عموم مسائل مورد نیاز آشنایی دارند، آماده‌ی پژوهش‌های فناورانه در حوزه‌ی علوم اسلامی هستند. برای تکمیل علوم مرتبط با حوزه‌ی هوش مصنوعی، حداقل نیازمند آشنایی با این دروس می‌باشند:

راهبرد و برنامه پیشنهادی برای هدف چهارم (مخاطب: طلاب نظریه پرداز)

در حال حاضر جزئیات طرح برای طلاب نظریه پرداز فراهم نشده است. با توجه به اینکه این سطح از دوره طلبگی در انجمن، بالاترین سطح و معادل دوره دکتری است دستیابی به برنامه این گروه از طلاب نیازمند مشورت بیشتر با اساتید و شروع مقاطع قبلی است.

توجه: در مواردی که طلبه به لحاظ سطح علمیِ حوزوی و دروس تخصصیِ انجمن به گونه‌ای باشد که صلاحیت ورود جدّی‌تر و یا شرکت در دوره‌های بالاتری از دروس تخصصی را داشته باشد، در صورتیکه با دروس حوزوی طلبه تزاحمی وجود نداشته باشد، این امر با تایید استاد ناظر امکان پذیر است.

  اهداف، مخاطبان، راهبردها، طرح‌ها و خروجی‌های انجمن

[1] ‏«هیئت دولت امارات متحده عربی»، ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد، ۱۰ دسامبر ۲۰۱۸،

‪https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=هیئت_دولت_امارات_متحده_عربی&oldid=25027547‎.

[2] ‏محمد کاظم بن حسین آخوند خراسانی، کفایة الأصول ( طبع آل البیت ) (موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث: قم، بی‌تا)، 463.

[3] مثال‌هایی از تطبیقات علوم ریاضی و کامپیوتر در مباحث حوزوی و هم‌افزایی دو رشته در پیوست تقدیم می‌گردد.